Αιγές: Ποια ήταν η πρώτη πόλη των Μακεδόνων και τι σημαίνει για τον μακεδονικό πολιτισμό και την ελληνική ιστορία η ανακάλυψη των βασιλικών τάφων;

Στα νότια του ποταμού Αλιάκμονα, στη «Μακεδονίδα γη» του Ηροδότου, στους πρόποδες των Πιερίων, του αρχαίου «Μακεδονικού όρους», βρίσκονται αι Αιγεαί, η πρώτη πόλη των Μακεδόνων, που το όνομά της σημαίνει “ο τόπος με τα πολλά κατσίκια”.

«Αι Αιγεαί» ήταν μια πόλη «κατά κώμας», ένα ‘ανοιχτό’ πολεοδομικό μόρφωμα με το «άστυ» στο κέντρο και πολλούς μικρούς και μεγάλους οικισμούς ολόγυρα, ο αριθμός των οποίων δικαιολογεί τον πληθυντικό του ονόματος, όπως συμβαίνει με πολλές άλλες αρχαίες πόλεις, όπως αι Αθήναι, αι Θήβαι, αι Φεραί κ.λ.π.

Tο μόρφωμα αυτό που αναπτύχθηκε οργανικά στο χρόνο αποτυπώνει στο χώρο το αρχαιότροπο μοντέλο μιας κοινωνίας στηριγμένης στην αριστοκρατική δομή των γενών με σημείο αναφοράς και πόλο συνοχής τη βασιλική εξουσία.

Στα μέσα του 7ου αι. π.Χ. ο Περδίκκας Α΄, ένας Δωριέας από το Άργος, απόγονος σύμφωνα με την παράδοση της γενιάς του Ηρακλή, γίνεται βασιλιάς των Μακεδόνων.

Οι Αιγές γίνονται το λίκνο των Τημενιδών, της δυναστείας που θα βασιλέψει για τρισήμισυ αιώνες στη Μακεδονία και θα δώσει στην ανθρωπότητα τον Φίλιππο Β΄ και τον Μέγα Αλέξανδρο, που ξεκινώντας από τις Αιγές άλλαξαν την ιστορία της Ελλάδας και του κόσμου.

Στις βασιλικές ταφικές συστάδες της πολύχρυσης νεκρόπολης των Αιγών που βρέθηκαν ως τώρα, τεκμηριώνεται η μεγάλη ακμή της πόλης. Όσο βασιλεύει ο Αλέξανδρος Α΄ (498-454 π.Χ.) οι Αιγές γίνονται κέντρο του σημαντικότερου ελληνικού κράτους του βορρά.

Στα χρόνια του Αρχέλαου (413-399 π.Χ.) η αυλή των Αιγών αποδεικνύεται φιλόξενο λιμάνι για μεγάλους καλλιτέχνες που θα λαμπρύνουν με την παρουσία τους τη ζωή της πόλης. Ο σπουδαίος ζωγράφος Ζεύξις θα διακοσμήσει το νέο ανάκτορο του βασιλιά και ο Ευριπίδης θα συνθέσει εδώ τις τελευταίες τραγωδίες του.

Η μεγάλη ώρα για τη Μακεδονία και τις Αιγές, όμως, θα σημάνει με την ανάρρηση στο θρόνο του Φιλίππου Β΄, που θα συγκεντρώσει γύρω του την αφρόκρεμα της διανόησης με αποτέλεσμα η αυλή του να γίνει μήτρα παραγωγής πολιτισμού, όπως η Αθήνα του Περικλή.

Ο Φίλιππος Β΄ είναι η κινητήρια δύναμη πίσω από το τεράστιο οικοδομικό πρόγραμμα, που εξωράισε τις Αιγές μεταμορφώνοντας ριζικά την εικόνα της πόλης.

Το πρώτο μισό του 4ου αι. π.Χ. οι γενικότερες πολιτικοστρατιωτικές εξελίξεις αναγκάζουν τον Μακεδόνα βασιλιά και την οικογένειά του να μένει όλο και πιο συχνά στην Πέλλα, το λιμάνι στη βόρεια πλευρά του Θερμαϊκου που αναπτύσσεται γρήγορα σε μεγάλη πόλη.

Ωστόσο, οι Αιγές παραμένουν το πατροπαράδοτο κέντρο, ο τόπος όπου βρίσκονται τα παλάτια και οι τάφοι των βασιλιάδων και εξακολουθούν να τελούνται οι κρίσιμες ιερές τελετές και οι μεγάλες γιορτές του βασιλείου.

Το καλοκαίρι του 336 π.Χ. ο Φίλιππος Β΄, εκλεγμένος ηγεμόνας και αρχιστράτηγος όλων των Ελλήνων, αποφάσισε να γιορτάσει στις Αιγές την παντοδυναμία του με μια πρωτοφανή σε λαμπρότητα γιορτή.

Καθώς, ακολουθώντας την ιερή πομπή, έμπαινε στο θέατρο, συνάντησε το μαχαίρι του δολοφόνου και έπεσε νεκρός μπροστά στα μάτια των συγκεντρωμένων.

Ο Αλέξανδρος ανακηρύχθηκε βασιλιάς και φρόντισε να θάψει τον πατέρα του στην βασιλική νεκρόπολη των Αιγών με τιμές που ξεπέρασαν κάθε προηγούμενο.

Στην αρχή της άνοιξης του 334 π.Χ. ο νεαρός βασιλιάς θα ξεκινήσει από τις Αιγές την μεγάλη εκστρατεία που θα τον κάνει κοσμοκράτορα.

Οι νέες τάσεις και τα ρεύματα που γεννήθηκαν στο περιβάλλον του Φιλίππου Β΄ θα μεταλαμπαδευτούν από τον Αλέξανδρο στην Ελληνιστική Οικουμένη και θα γίνουν τα θεμέλια του λαμπρού νέου κόσμου.

Η ιστορία του κόσμου άλλαξε, όμως, η παλιά βασιλική καθέδρα πέρασε στο περιθώριο. Ακολουθώντας τη μοίρα του βασιλείου οι Αιγές καταστράφηκαν μετά την ήττα του 168 π.Χ. από τους Ρωμαίους, ξέπεσαν και σιγά-σιγά ξεχάστηκαν.

Ώσπου το 1977 η σκαπάνη του Μανόλη Ανδρόνικου χάρισε στον τόπο ξανά το όνομά του και η ιστορία της Μακεδονίας άρχισε να ξαναγράφεται.

Η ιστορία του Μακεδονικού βασιλείου

Οι Μακεδνοί ή Μακεδόνες, το όνομα των οποίων παράγεται, όπως και το επίθετο μακρύς, από τη ρίζα μακ- και σημαίνει ‘ψηλός’ ή πιο ελεύθερα ‘αυτός που έρχεται από ψηλά’ ήταν, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ένα φύλο ταυτόσημο με τους Δωριείς, το οποίο αρχικά κατοικούσε στην Πίνδο.

Στις αρχές της τελευταίας προχριστιανικής χιλιετίας οι Μακεδόνες, που ήταν κατ’ εξοχήν κτηνοτρόφοι, βρίσκονται εγκατεστημένοι στην βόρεια πλευρά του Ολύμπου και στις πλαγιές και τις κοιλάδες του Μακεδονικού όρος (σημερινά Πιέρια).

Εδώ, στα νότια του Αλιάκμονα, στην «Μακεδονίδα γη» του Ηρόδοτου, στους πρόποδες του «Μακεδονικού όρους» βρίσκονται «αι Αιγεαί», ο «τόπος με τα πολλά κατσίκια», η πρώτη πόλη των Μακεδόνων.

Χτισμένες στην αφετηρία του δρόμου που διασχίζοντας τα βουνά, οδηγούσε από την μακεδονική λεκάνη προς τον νότο, οι Αιγές ήταν ένα σημαντικότατο κέντρο με κυρίαρχο ρόλο στην περιοχή ήδη από τον 10ο-8ο αι. π.Χ.

Απομονωμένοι στην αυτάρκεια που τους εξασφάλιζαν τα άφθονα κοπάδια, τα δασωμένα βουνά και οι εύφορες κοιλάδες, χωρίς λιμάνια και νησιά, χωρίς να αναγκαστούν να στραφούν στο εμπόριο, χωρίς να χρειαστεί να ανοιχτούν στον κόσμο ιδρύοντας αποικίες, οι Μακεδόνες, όπως και τα άλλα ακριτικά βόρεια και βορειοδυτικά ελληνικά φύλα, έμειναν έξω από τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις του νότου που οδήγησαν στην δημοκρατία και διατήρησαν ως τον 4ο προχριστιανικό αιώνα το πατροπαράδοτο πολίτευμα της βασιλείας.

Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, στα μέσα του 7ου αι. π.Χ., ενώ στη νότια Ελλάδα η παλιά ιεραρχία κατέρρεε, ο Περδίκκας, ένας Δωριέας από το πελοποννησιακό Άργος, γίνεται βασιλιάς των Μακεδόνων και εγκαθιδρύει την δυναστεία των Τημενιδών, που έχοντας σύμφωνα με τον θρύλο ως γενάρχη τον Ηρακλή, είναι όπως ακριβώς οι βασιλείς της Ιλιάδας εξ αίματος απόγονοι του ίδιου του Δία.

Στο ακριτικό φυλετικό βασίλειο των Μακεδόνων θεσμοί, ήθη και παραδόσεις που χαρακτηρίζουν την κοινωνία του Ομήρου, επιβιώνουν την ώρα που στις πόλεις του νότου εδραιώνεται η δημοκρατία, από την οποία ο μεγαλοφυής Φίλιππος Β΄ θα δανειστεί ιδέες και θεσμούς ώστε, ενσωματώνοντας τους στα πατροπαράδοτα, να δημιουργήσει το νέο πολιτικό μοντέλο «της πεφωτισμένης ηγεμονίας» που θα γίνει το ιδεολογικό θεμέλιο των κρατών του Ελληνιστικού Κόσμου.

Σύντομη ιστορία της έρευνας

Το 1856 ο Γάλλος αρχαιολόγος-περιηγητής Leon Heuzey επισκέπτεται για πρώτη φορά τον χώρο και το 1861, με τον αρχιτέκτονα Henry Daumet, επιχειρεί την πρώτη ανασκαφή στο Ανάκτορο και σε έναν μακεδονικό τάφο.

1861: Ανασκαφή στην ανατολική πλευρά του ανακτόρου από τον Leon Heuzey και τον αρχιτέκτονα Ηenry Daumet. Αποκάλυψη ενός μακεδονικού τάφου δίπλα στα Παλατίτσια. Ορισμένα από τα ευρήματα μεταφέρονται στο Μουσείο του Λούβρου

1922: Στα δυτικά του αρχαίου άστεως ιδρύεται το προσφυγικό χωριό Βεργίνα. Τα αρχαία ερείπια του ανακτόρου των Αιγών χρησιμοποιούνται σαν νταμάρι για το χτίσιμο του καινούριου χωριού

1937-1940: Ο Κωνσταντίνος Ρωμαίος, καθηγητής αρχαιολογίας στο ΑΠΘ, ξαναρχίζει την ανασκαφή στο ανάκτορο και αποκαλύπτει έναν μακεδονικό τάφο

1949-1960: Ο Μανόλης Ανδρόνικος σαν επιμελητής αρχαιοτήτων ερευνά το νεκροταφείο των Τύμβων. Με την συνεργασία του ΑΠΘ και της Εφορείας Αρχαιοτήτων συνεχίζεται η ανασκαφή του Ανακτόρου από τους Μ. Ανδρόνικο, Γ. Μπακαλάκη και Χ. Μακαρόνα.

1961-1962: Σωστική ανασκαφή κατά μήκος της επαρχιακής οδού που διασχίζει την αρχαία νεκρόπολη από τον έφορο αρχαιοτήτων Φ. Πέτσα

1961-1970: Ολοκληρώνεται η ανασκαφή του ανακτόρου. Ο Άγγλος ιστορικός N.G.L. Hammond διατυπώνει την υπόθεση ότι η αρχαία πόλη ανάμεσα στην Βεργίνα και τα Παλατίτσια είναι οι Αιγές

1976: Αρχίζει η ανασκαφή της Μεγάλης Τούμπας από τον Μανόλη Ανδρόνικο

1977-1991: Τακτική Ανασκαφή Βεργίνας υπό την Διεύθυνση του Μανόλη Ανδρόνικου και υπό την αιγίδα του ΑΠΘ και της Αρχαιολογικής Εταιρείας. Συντήρηση των μνημείων και των ευρημάτων από το Υπουργείο Πολιτισμού:

1977: Η σκαπάνη του Μανόλη Ανδρόνικου συναντά την ιστορία στην μεγάλη Τούμπα των Αιγών. Ο τάφος του Φιλίππου Β΄ και οι θησαυροί του έρχονται και πάλι στο φως. Τα μέσα ενημέρωσης ξυπνούν το ενδιαφέρον της παγκόσμιας κοινής γνώμης χαρακτηρίζοντας την ανακάλυψη εύρημα του αιώνα. Μια καινούρια σελίδα ανοίγει για την μελέτη της αρχαίας ελληνικής τέχνης και της ιστορίας

1978: Ανακάλυψη του ασύλητου τάφου του Αλέξανδρου Δ’. Έκθεση των θησαυρών στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης από την έφορο αρχαιοτήτων Αικατερίνη Ρωμιοπούλου. Αρχίζει η συντήρηση των τοιχογραφιών από την ομάδα του Φώτη Ζαχαρίου

1980-1986: Ανακάλυψη του θεάτρου, των ιερών της Εύκλειας και της Κυβέλης, 3 μακεδονικών τάφων, ανασκαφή στην Ακρόπολη και σε οικοδομήματα της πόλης. Γίνονται οι πρώτες ενέργειες στερέωσης των οργανικών υλικών και συντηρείται η χρυσελεφάντινη ασπίδα από ομάδα συντηρητών υπό την επίβλεψη του Γ. Πετκούση

1987-1990: Ανακάλυψη του τάφου της βασίλισσας Ευρυδίκης, ανασκαφή στη συστάδα των βασιλισσών και στον βορειοδυτικό τομέα της πόλης

1992: Θάνατος του Μανόλη Ανδρόνικου

1992-2013: Η τακτική ανασκαφή του ΑΠΘ συνεχίζεται υπό την διεύθυνση των κ.κ. Σ. Δρούγου και Χ. Παλιαδέλη στα ιερά της Εύκλειας και της Κυβέλης, στην ακρόπολη και στο ανατολικό τείχος και ολοκληρώνεται στην περιοχή της ταφικής συστάδας Μπέλλα

1991-2013 και εξής: Η δράση του Υπουργείου Πολιτισμού και της ΙΖ΄ ΕΠΚΑ στην περιοχή των Αιγών

1991-2009: Η ΙΖ’ ΕΠΚΑ εντείνει τις επιφανειακές έρευνες και τις ανασκαφές σε ολόκληρη την περιοχή των Αιγών. Ανασκάπτονται περισσότεροι από χίλιους τάφους, νέοι συνοικισμοί, αγροικίες, νεκροταφεία, δρόμοι, ιερά και οχυρά εντοπίζονται, η ιστορία και η μορφή της πόλης αρχίζουν να αποσαφηνίζονται (υπεύθυνη Α. Κοτταρίδη)

1993-1996: Ανακάλυψη της βασιλικής ταφικής συστάδας των Τημενιδών

2003-2004: Ανακάλυψη της βορειοδυτικής πύλης και του παλαιότερου τείχους της πόλης

2004-2009: Ανακάλυψη της αρχαϊκής νεκρόπολης των Αιγών.

1991-1993: Κατασκευή του κελύφους προστασίας της βασιλικής ταφικής συστάδας του Φιλίππου Β΄ (Διεύθυνση Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων – Ιορδάνης Δημακόπουλος)

1994-1998: Οργάνωση του εργαστηρίου συντήρησης της ΙΖ΄ΕΠΚΑ στη Βεργίνα. Συστηματική τεκμηρίωση και συντήρηση των μνημείων και των ευρημάτων της ταφικής συστάδας του Φιλίππου Β΄ (έργο Β΄ ΚΠΣ, υπεύθυνη Α. Κοτταρίδη)

1996: Συμπερίληψη των Αιγών στον κατάλογο των μνημείων της παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO

1997: Ανάταξη των χρυσελεφάντινων κλινών που βρέθηκαν στον τάφο του Φιλίππου Β΄ (Α. Κοτταρίδη, Χ. Μποκόρος, Μ. Τηλιοπούλου)

1997: Α΄ Φάση της έκθεσης των θησαυρών στο κέλυφος προστασίας των βασιλικών τάφων. Οι χρυσές λάρνακες και τα στεφάνια επιστρέφουν από την Θεσσαλονίκη στις Αιγές. (Οργάνωση έκθεσης: Α. Κοτταρίδη)

1998: Όλοι οι υπόλοιποι θησαυροί των βασιλικών τάφων επιστρέφουν από την Θεσσαλονίκη στις Αιγές

2003: Β΄ Φάση και ολοκλήρωση της έκθεσης των θησαυρών (έργο Γ΄ΚΠΣ, υπεύθυνη Α. Κοτταρίδη)

2007-2009: έναρξη του έργου συντήρησης του ανακτόρου των Αιγών (έργο Γ΄ ΚΠΣ, υπεύθυνη Α. Κοτταρίδη)

2009: εκπόνηση της μελέτης (master plan) για την προστασία, ενοποίηση και ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου των Αιγών (Α. Κοτταρίδη)

2010-2014: B’ φάση του έργου συντήρησης του ανακτόρου των Αιγών (έργο ΕΣΠΑ, υπεύθυνη Α. Κοτταρίδη, επιβλεψη: Ο. Φελεκίδου, Μ. Γώγου)

2011-2014: Προστασία και ανάδειξη της βασιλικής ταφικής συστάδας των Τημενιδών και του νεκροταφείου των τύμβων (έργο ΕΣΠΑ, υπεύθυνη Α. Κοτταρίδη, επίβλεψη: Ι.Γραικός, Α. Σωτηροπούλου,)

2012-2013: Ανακάλυψη έξι νέων βασιλικών τάφων στη συστάδα των Τημενιδών

2013: Ξεκινά η κατασκευή του κεντρικού μουσειακού κτηρίου του πολυκεντρικού μουσείου των Αιγών

Σήμερα, το αρχαιολογικό έργο στις Αιγές συνεχίζεται υπό τη διεύθυνση της Δρ. Αγγελικής Κοτταρίδη, προϊσταμένης της ΙΖ ΕΠΚΑ, εστιάζοντας στην αναστήλωση του ανακτόρου του Φιλίππου Β΄, στη δημιουργία πρότυπου οικολογικού-αρχαιολογικού πάρκου στο χώρο της Βασιλικής Νεκρόπολης των Αιγών, στο σχεδιασμό και την οργάνωση των εκθέσεων στο νέο μουσειακό κτήριο, αλλά και στη δημιουργία του ψηφιακού μουσείου «Μέγας Αλέξανδρος, από τις Αιγές στην Οικουμένη».

Κείμενα: Αγγελική Κοτταρίδη απο την επίσημη ιστοσελίδα του Μουσείου Βασιλικών Τάφων Αιγών.